جشنی که در آن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیمکره شمالی، که مصادف با انقلاب زمستانی است، گرامی داشته می شود.
بر اساس منابع مختلف ، یلدا به زمان بین غروب آفتاب 30 آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب اول ماه دی (نخستین روز زمستان) گفته می شود. خانواده های ایرانی در شب یلدا، معمولا شامی فاخر و همچنین انواع میوه ها و رایج تر از همه هندوانه را مهیا و دور هم صرف می کنند.
ایرانیان یلدا را به عنوان بلندترین شب سال و نماد روشنی می دانند و از ایران کهن تاکنون جشن یلدا را با هدف گرامیداشت این دو و همچنین امید به زمستانی نه چندان سخت برپا می کنند.
در لرستان نیز که مهد فرهنگ غنی ایرانی بوده شب یلدا یا شو اول قاره با آداب و رسوم خاص خود همراه است و مردم این دیار سعی می کنند در حد بضاعت خود به هر نحو که شده این آداب را به جای بیاورند.
روز آخر آذرماه ، خانه تکانی توسط کدبانوها و زنان لرستانی آغاز می شود و همزمان با این خانه تکانی حال و هوای دل مردمان لر نیز طراوت و تازگی می یابد.
زنان لرستانی با تمام هنر وسلیقه خود سعی در یک سفره آرایی چشمگیر و سبقت از یکدیگر دارند و در این میان می توان گفت یکی از اصلی ترین غذاهای لرستان به ویژه خرم آباد انواع غذاهای کبابی از جمله جوجه کباب و کوبیده است.
رفته رفته با نزدیک شدن به غروب آخرین روز پاییز در همه خانه های لرستان بوی گندم بوداده به مشام می رسد گندمی که اصطلاح ‘ گندم شیر’ دارد و آن را در شیره می خیسانند و زردچوبه و نمک را با آن مخلوط می کنند سپس آن را روی ساج برشته می کنند و همراه بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد مخلوط می کنند.
البته سالهای اخیر سایر تنقلات از جمله پسته و گردو و بادام نیز جایی در سبد شب یلدای لرستانی ها برای خود باز کرده اند.
بعد از صرف شام مفصل، شب نشینی، دید و بازدید اقوام، فال حافظ و فال چهل سرو به همراه صرف انار و هنداوانه آغاز می شود .
فال چهل سرو تفالی به اشعار لکی
مجموعه ابیات چل سرو که سراسر به زبان لکی است متعلق به قوم لک و ادبیات و فرهنگ آن بوده که با توجه به لک زبان بودن بخش های وسیعی از لرستان و ارتباط لک زبانان با سایر اقوام، در سراسر استان گسترش یافته است.
گرفتن فال چهل سرو و خواندن چهل بیت شعر، همانند تفال به حافط در میان لرستانی ها رواج دارد، تفالی که لرستانی ها برای شروع فصل سرماو زمستان می زنند و گاهی اوقات نیز به نیت خاصی فال می گیرند.
در چهل سرو یک نفر از بزرگان خانواده چهل عدد از دانه های تسبیح را شمرده و جدا می کند و سایر بزرگترها که اشعار چهل سرو را می دانند به نوبتمصرع های نخست این اشعار را می خوانند و به ازای هر مصرع ، یک عدد دانه تسبیح شمارش می شود.
البته فرد تسبیح به دست باید تسبیح را از مابقی افراد مخفی کند تا متوجه نشوند چهل دانه تسبیح کی به اتمام می رسد ، تا اینکه چهلمین مصرع که به چهلمین دانه تسبیح می رسد ، به عنوان نتیجه تفال اعلام می شود.
پس از این آن، مصرع دوم تفال نیز خوانده می شود و تعبیر آن هرچه که باشد به منزله خوب یا بد بودن نتیجه نیت مورد نظر است.
خدات و بین د دو گل ژوهار ، اول اسب و زین دوم ژن و مال به معنی خدایت بدهد دو گل از بهار اول اسب و زین دوم زن و دارائی، تلی ژ زلفت پاونی پامه، گری نوینمت آخر دنیامه به معنی تاری از زلفانت پایبند پامه، لحظه ای نبینمت آخر دنیامه، هر صو و سحر بانگ خروسان ، شوره تلمیت بار تازه عروسان به معنی هر صبح و سحر بانگ خروسها، صدای پای کاروان تازه عروسها نمونه هایی از ابیات فال چهل سرو هستند.
یکی از پر هیجان ترین بخش های شب یلدا در لرستان اجرای آئین سنتی است که مورد علاقه اقشار مختلف و گروههای سنی متفاوت قرار می گیرد.
پس از صرف شام، پسرهای نوجوان هر خانه با در دست گرفتن چادرهای مشکی و رنگی از طریق پشت بام منزل خود به پشت بام همسایه ها می روند و با سردادن اشعاری ، صاحبان خانه ها را به بیرون از منزل می کشانند.
در واقع با توجه به بافت سنتی بسیاری از مناطق لرستان، خانه ها دوش به دوش یکدیگر قرار گرفته و به راحتی می توان تا چندین خانه را از طریق پشت بام ها سرکشی کرد.
در این آئین، دراز کردن شال یا چادری از پشت بام همسایه برای دریافت آجیل و میوه از سوی دیگر همسایگان و خواندن اشعاری به همین منظور از برنامه های ویژه شب یلدا در شهرهای مختلف لرستان است.
نوجوانان و جوانان به پشت بام همسایه خود می روند و در حالی که چادر همراه خود را از پشت بام به منزل همسایگان آویزانکرده اند، با خواندن اشعار کوتاه، رسیدن یلدا را خبر می دهند و برای اهل منزل آرزوی خیرت و برکت می کنند.
پس از خواندن اشعار با صدای بلند ، صاحب خانه در شال و یا چادرآنها آجیل، شیرینی و میوه و گندم شاهدانه می گذارد.
امشو اول قاره، خیر د هونت بواره امشب اول یلدا یا اول زمستان است خیر از خانه ات ببارد، نون و پنیر و شیره، کیخا هونت نمیره نان و پنیر و شیره کدخدا صاحب خانه خانه ات نمیرد، چی به علی کوشکه بیاره چیزی بده علی کوچولو یا بچه ات بیاورد، اشعاری است که توسط جوانان و نوجوانان خوانده می شود.
قربانی کردن گوسفند و تقسیم آن به چهل قطعه رسم فراموش شده ی یلدا در لرستان
باید گفت قریمی تر ها لرستان از رسم و رسومی در شب یلدا سخن می گویند که دهه ها اخیر به فراموشی سپرده شده، رسمی که در آ ن پس از قربانی کردن یک گوسفند و تقسیم آ ن به چهل بسته، ذخیره غذایی زمستان آماده می شد.
در این آئین که بیشتر در محیط های عشایری و روستایی انجام می شده گوسفند را مجددا در پوست خود نگهداری می کردند تا در سرمای زمستان، جیره غذایی مناسبی برای خانواده باشد.
لرستانی ها همچنین از اول آذر تا 40 روز بعد را چله بزرگ می نامند و گوسفند قربانی شده را برای این چهل روز نگهداری می کنند.
از روز چهل تا روز 44 زمستان را به عنوان سردترین و سخت ترین روزهای سرما می دانند و در وصف آن اینگونه سروده اند: چارم و ری چلته به این معنی که این چهار روز به اندازه تمامی چهل روز نخست زمستان سرد و طاقت فرسا است.
قاشق‌زنی
یکی دیگر از رسوم دیرینه مردم این دیار در شب اول قاره سنت قاشق زنی است. دراین آیین نیز افراد با پوشاندن سر و صورت خود به درب منازل رفته و با به صدا در آوردن قاشق صاحب خانه را از حضور خود آگاه می‌کنند. در این هنگام صاحب خانه نیز به میمنت این شب مقداری از تنقلات و شیرینی خانگی را در ظرف آنان می‌ریزد.
در لرستان مردم در شب چله «گندم شیره» مى‌خورند که گندمى است که در شیره مى‌خیسانند و زردچوبه و نمک را با آن مخلوط مى‌کنند؛ سپس آن را روى ساج برشته مى‌کنند و همراه خلال بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد مخلوط مى‌کنند و مى‌خورند.
یکى دیگر از رسوم زیباى لرها به این شکل بوده که پسران کوچک و نوجوان شب یلدا بر پشت بام خانه‌ها مى‌رفتند و کیسه‌اى را به همراه طنابى از سوراخ دودکش خانه‌ها به داخل آویزان مى‌کرده‌اند و شعرى محلى مى‌خواندند با این مضمون که:
صاحبخانه، انشاءالله خیر به خانه ات ببارد و کدخداى خانه‌ات نمیرد. چیزى بده این پسر کوچک بیاورد.
صاحبخانه از تنقلاتى که براى شب چله تدارک دیده بود داخل کیسه مى‌گذاشت و گاهى پیش آمده که صاحبخانه براى مزاح دختر خردسال کوچکش را در کیسه گذاشته و آن پسر کیسه را کشیده بالا و این آشنایى در خیلى از موارد باعث ازدواج در بزرگسالى مى‌شده است.
امشو اول قاره
شب یلدا یا شب چله که مردم این خطه در گویش لری خود به آن ” اول قاره ” می‌گویند به همراه آداب و رسوم ویژه‌ای اجرا می‌شود که از گذشته‌های دور نسل به نسل انتقال یافته است.
در شب یلدا بسیاری از پشت بام منازل این شهر مملو از جوانان و نوجوانانی است که با شور و شوق فراوان عبارت “امشو اول قاره” (امشب شب یلدا است) را در شهر طنین‌انداز کرده و حال و هوای خاص شب یلدا را دو چندان می‌کنند.
در این شب نوجوانان و جوانان با تاریک شدن هوا به پشت بام منازل همسایه رفته و شالی را به حیاط منزل آویزان می‌کنند و با سردادن شعار جمعی “امشو اول قاره، خیر د هونت بواره، نون و پنیره و شیره، کیخا حونت نمیره” از صاحبخانه می‌خواهند تنقلات شب یلدا را در شال آنها بریزد.
تهیه گندم، کنجد و شاهدانه که به اصطلاح عامیانه به آن “گندم شادونه” می‌گویند، نخود، کشمش، پسته، بادام، گردو و انواع شیرینی‌های محلی از جمله تنقلاتی است که مردم این دیار در شب یلدا از آنها استفاده می‌کنند.
غذای مخصوص مردم لرستان در شب یلدا بوقلمون، گوسفند، سبزی پلو ماهی و خورشت سبزی است. بنا به سنت دیرینه، اغلب خانواده‌های لرستانی شب یلدا را در کنار بزرگان طایفه به ویژه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌های خود سپری می‌کنند.
منبع: بیتوته/ باشگاه خبرنگاران جوان
