از زمان های دور یکی از مساکن عشایری “کولا” بوده است. پاره ای از سیاحان ومأموران خارجی کم وبیش از این نوع مسکن عشایری سخن گفته اند از جمله “ادموندز” که در سال های (۱۹۱۹-۱۹۱۷) از لرستان دیدن کرده است. کولا را چنین توصیف کرده است “اینان سایبانی در حدود ۳۰ پا در ۱۰پا (واحد اندازه گیری که با پا می باشد) از تنه و شاخ وبرگ درختان درست کرده آن وروی این چهارچوب نردبانی پوشانده اند. کف سایبان از” پونه و مورِد” (نوعی گیاهان از گیاهان خوشبو) پوشیده شده است که بوی خوش دارد و در عین حال چند قالی گسترده بودند.
از عبارت “ادموندز” چنین بر می آید که کولای مورد توصیف ایشان از نوع کولاهایی بوده است که خوانین برای مهمانان رسمی ، تدارک می دیده اند. اما نکته جالب ان گزارش استفاده از دوگیاه” پونه و مورِد” به عنوان فرش است. بدیهی است استفاده از پونه و مورِد برای نخستین بار نبوده است. به عبارت دیگر برای اطمینان می توان گفت سال های پیش از بازدید ادموندز استفاده از پونه و مورِد ونظایر آن معمول بوده است. به هر حال اگرچه روستائیان استان نیز در فصول گرم از کولا استفاده می نمایند. اما در این نوشته به تناسب موضوع مطالعه، ناگزیر تنها به کولای عشایری پرداخته می شود.
بدنه اصلی کولا از ستون ها و تیرهای چوبی تشکیل می شود و پوشش آن شاخ و برگ درختان بلوط، بید ساقه گیاهان و… می باشد. همچنین جنس چوب های اصلی گوناگون است. چوب بلوط، بید وسایر درختان به علت تنوع جنس و چوب ونوع پوشش کولا؛ از طرفی امکانات و منابع موجود در منطقه می باشند و از طرف دیگر تمام ساخت وسازها و تولیدات عشایری متکی بر منابع قابل دسترس و نیز تکنولوژی موجود می باشد. معمولا̋ پس از انتخاب محل مناسب برای دام و اهالی خانواده، مصالح مورد نیاز را تهیه و کولا را بری اسکانی موقت برپا می دارند.
اجزاء تشکیل دهنده کولا
کول یا ستون (Kool)، سَر گَز یا تیر حمال (Tir hamal)، میون کول (Mion kool)، وَلگ و واش (Valagovash)
کپر
از دیگر مساکن عشایری “کَپَر” (Kapar) است. غالبا̋ در گرمسیر (قشلاق) از کَپَر استفاده می شود. معمولا̋ کف کپر استفاده می شود. معمولا̋ کف کپر مستطیل شکل می باشد ، که دور آن با دیوار سنگی بدون ملاط به ارتفاع حدود یک متر بالاتر می آورند. در وسط کف کَپَر در جهت طول مستطیل دو یا سه “کُول” (Kool) به معنی ” ستون دو شاخه چوبی” با فاصله مساوی و به ارتفاع حدود ۲ در زمین نصب می کنند. یک تیر بلند به نام “سَر کُول” (Sar kool) یا ” تیر حَمال” (Tir hamal) بین شاخه های کول ها قرار می دهند. آنگاه از هر طرف سر کول به فاصله های مساوی چند چوب بلند به صورت مورب را بگونه ایی قرار می دهند که یک طرف آنها به زمین برسد. این چوب ها را به “جَلاقِه” (Jalaqa) یا ” دَمَه ” (Dama) می گویند. به این ترتیب چهار چوب اصلی کپر آماده می شود. پس از آن نوبت به پوشش روی کپر می رسد. این پوشش را در گویش لری ” تِرپَه” (Terpa) از ساقه گیاه گابِرو نی و چوب های بلندی که در فاصله های مساوی برای تقویت ساقه ها و نی ها در عرض آن قرار می دهند ، تشکیل می شود. تِرپَه را روی زمین تهیه می کنند و برای نصب آن بر روی چهار چوب کپر به همیاری حدود ۱۰ نفر یا بیشتر نیاز می باشد.
ترپه را از یک طرف کپر آرام آرام روی جلاقه ها به سمت بالا می کشند. تا به سرکول یا تیر حمال برسد. این کار را ادامه می دهند تا به ترپه از طرف دیگر به حدود نیم متری زمین برسد. ترپه را از قسمت چوب های بلند عرضی با ” تَرکِه های وایْم” (Tarkehay viem) یا “بادام کوهی” به جلاقه ها می بندند. به این ترتیب کپر آماده می شود. برای پوشش در ورودی کپر ، چنانچه کپر مخصوص نگهداری دامها باشد تنها از” دِرﱢک” (Derrk) به معنی “خار” (Khar) استفاده می شود. به این ترتیب با توده ایی دَرﱢک و درب ورودی را مسدود می کنند و در وقت لزوم آن را بر می دارند ، چون این خارها معمولا̋ درشت و برای دام ها غیر قابل خوردن هستند ، لذا از آنها استفاده می کنند. چنانچه کپر برای سکونت خانوار باشد ، آن وقت برای پوشش درب ورودی آن از “تَکِلَه” (Takela) به شکل مثلث و از ساقه های بلند نی که در لابه لای آنها برگ درخت بلوط ، ” پَروپیچ” (Paru pich) به معنی “ساقه های خشک علف ها” قرار می گیرد، بافته می شود، سپس آن را روی درب ورودی کپر نصب می نمایند.
مراحل آماده سازی کپر
تِرپَه ( Terpa)، گابِر- نی (Gaberny)، چوب بلند در جهت عرضی ، جَلاقِه – دَمِه (Jalaqa)، درب ورودی ، کُول (Kool)، سَرکُول (Sar kool).
منبع: ثبت میراث معنوی/ واحد کارآموزی/ زینب حاجری
