قلعه مربوط به 1700 یا 1800 سال پیش است. مربوط به دوره ساسانی است و کاربرد دژ نظامی داشته است. مسلما این بنا مرمت و بازسازی شده است و اوج مرمت مربوط به زمان صفویه و قاجار است. یکی از برج های قلعه دارای تزئینات آجری مربوط به دوره سلجوقیان حدود 1000 سال است.
علت نام گذاری قلعه به 12 برج این است که حصار بزرگی با 12 برج در اطراف قلعه بوده است که فی الحال تنها برج به جا مانده است، حالت مخروبه ایی است که در پیچ اول قابل مشاهده است، باز مانده دوره ساسانی است.
مساحت قلعه حدودا 5000 متر مربع است. حدود 365 کنگره یا جان پناه دارد، دارای گریز گاه و مخفیگاه می باشد. در زمان اولیه اسلام، خزینه شاه، اتابکان لر کوچک با طولانی ترین محل حکوکت اتابکان لر بوده است. در هر دورانی کاربردی متفاوت داشته است، به عنوان مثال؛ در زمان پهلوی زندان سیاسی بوده است.
قلعه فلك الافلاك بر بلنداي تپه ای باستانی و طبيعیي، در مركز شهر خرم آباد واقع شده است. اين اثر ارزشمند داراي هشت برج دو حياط مستطيل شكل می باشد. ارتفاع بلندترين ديوار تا سطح تپه 22/5 متر و مساحت كلي آن 5300 متر مربع است . پلان بنا به صورت هشت ضلعي نامنظم است.
ورودی آن در جبهه شمالی ودر برج جنوب غربی ساخته شده است كه عرض آن 10/2 و ارتفاع آن 3 متر است در ساخت اين بنا از مصالحي چون خشت، آجر (قرمز وبزرگ)، سنگ و ملات استفاده شده است. از نكات قابل تامل در اين بنای سترگ وجود چاه قلعه به عمق 42 متردر حياط اول و گريزگاه اضطراری در حياط دوم مي توان اشاره نمود. از زمان برپايی بنا در عهد ساسانی تا دوره های متاخر الحاقاتي به آن اضافه شده است (به خصوص دوره صفوی وقاجاری). اين اثر همان دژ معروف شاپورخواست می باشد كه در تاريخ ذكر شده است. به لحاظ موقعيت استراتژيكی خود در قرن 4 ه.ق به عنوان مقر حكومت آل حسنويه وگنجوراين سلسله درزمان آل بويه در آمد. از قرن ششم هجری پس از ساخته شدن شهر جديد خرم آباد اين قلعه نيز بنام خرم آباد معروف شد. احتمالا نام فلك الا فلاك در دوره قاجار برآن اطلاق شده است. از بدو شكل گيری اين بنای عظيم و ديدني تا به حال دارای كاربری های سياسی، نظامی، خزانه سلطنتی، مقر حكومتی، پادگان نظامی، زندان سياسی داشته است. اكنون نيز به عنوان موزه باستانشناسی، مردم شناسي وآزمايشگاه مرمت اشيا وچايخانه سنتي از آن استفاده می شود اين بنای كم نظير مربوط به دوره ساسانی وبه شماره 883 در فهرست آثار ملی ايران به ثبت رسيده است.
عناصر معماری حصار، برج و بارو و دروازه ها
يكی از اجزاء و عناصر تشكيل دهنده قلاع قديمی حصار بوده كه بنا به درجه و اهميت قلعه ها به تناسب كاربری آنها ساخته می شده است. قلعة فلك الافلاك از آن جهت كه در طول دوره های مختلف تاريخی همواره به عنوان مقر حكمرانان مورد استفاده بوده، بنابراين آن را بايد در زمره يك دژ (ارگ حكومتي) به شمار آورد. كما اين كه اين قلعه در دوره های بعد (قرن هفتم هجری) در شكل گيری و تكوين شهر قديم خرم آباد نيز نقش اصلي را ايفا نموده است.
در متون تاريخی به مصالح برج های دوازده گانه و حصار اشاره چندانی نشده است، قسمت پايينی يكی از برج های حصار واقع در قسمت جنوبی قلعه و در كنار رودخانه كه به برج آبی معروف بوده است از سنگ ساخته شده است. بقايای باقيمانده دو برج از بروج مذكور در قسمت شمال غربی و غرب قلعه نشان مي دهد كه ساختار آنها از آجر، سنگ لاشه، قلوه، خشت خام و گل تشكيل شده است كه بخشي از تنوع مصالح آن مربوط به تعميرات دوره های مختلف آن است.
برج دیده بانی
علاوه بر 12 برج حصار و هشت برج قلعه به منظور اشراف بر كليه تحركاتیكه ممكن بوده از سوی دشمن صورت بگيرد، در منتهی اليه قسمت جنوب شرقی سفيد كوه در بالای كوهي كه دامنه آن معروف به گل اسپيه است برج ديده باني وجود داشته كه بررسی های سطحي آن آثار دوره اشكانی را مشخص می كند و در پايين دست آن برجی معروف به سنگر بختياری وجود داشته كه مربوط به دوره های متأخر بوده است.
عمارت گلستان
به دستور شاهزاده محمد علي ميرزا قاجاردر محدوده حصار دوازده برجی ساخت و سازهايی صورت گرفته است كه معين السلطنه از آنها تحت عنوان عمارات اندرونی و بيرونی، خلوت های متعدد و حمام و مسجد و توپخانه و اصطبل و عمارت بزرگ و باغ و درياچه معروف به گلستان نام می برد كه در كنار آن ديوانخانه قرارداشته است معين السلطنه در توصيف سراب گلستان نوشته است: «سرابي از زير قلعه مزبور جاری است سرد و زلال كه در فصل تابستان محتاج به يخ نيست، ده سنگ آب دارد از آسياب ها كه رد شد به رودخانه داخل مي شود».
تخریب عمارت های قلعه
در زمان حكومت ظل السلطان كه مظفرالملك نيابت حكومت لرستان را بر عهده داشته است، عمارات قلعه را خراب نموده، آجر و مصالح آن را به قطعه زمينی معروف به علي آباد منتقل كرده و در آنجا كاروانسرايی را بنا نهاده است.
راه صعود (دسترسی) به قلعه هشت برجی
راه قديمی دسترسي به قلعه از سمت جنوبی قلعه بوده است، هم اكنون بقايای اين راه در دامنه صخره وجود دارد . دراين بخش صخره را بريده و تسطيح نموده اند. در حال حاضر درصد شيب راه مذكور و نحوه و چگونگي سنگ فرش آن به علت واقع بودن در زير زباله های ساختمانی كه از قلعه بيرون ريخته شده است، نامشخص است، اما آثار اين راه در دامنه تپه كه دارای شيب ملايمی می باشد كاملاً مشخص است، در بخشی از راه صخره را بريده و راه ايجاد نموده اند.
ورودی قلعه
با دو ستون نمای برجسته آجری و طاق نما در قسمت شمال غربی بنا واقع شده و نمای آن ورودی های دوره قاجار را تداعي مي كند. بعد از دروازه ورودی، هشتی و سپس راهرويی است كه با گردش به سمت چپ به صحن حياط اول راه دارد. در دو طرف هشتی ورودی فضاهايی وجود دارد كه احتمال می رود جايگاه نگهبانان و اطاق كوچكی در پس جايگاه سمت راست قرار دارد كه اطاق نگهبانان بوده است. هم چنين در سمت راست راهرو، فضايی كه كف آن پايين تر از كف راهرو است وجود دارد كه كاربری آن نامشخص است. بخش ورودی قلعه متشكل از هشتي، اطاق های نگهبانی و دالان ورودی همراه با برج شماره يك ( در سمت راست ورودی ) تنها قسمت قلعه است كه در دو طبقة ساخته شده است. طبقه دوم متشكل از چند اطاق با جهت غربی- شرقی است كه به راه ورودی قلعه از بيرون نيز مشرف بوده است .
صحن اول
صحن حياط اول به از سمت جنوب با يك رديف ساختمان نوساز كه در نتيجه تخريب برج شماره دو قلعه در سال 1362 بازسازی گرديده محصور شده است و در سمت شمالی آن نيز بنايی با پلان مستطيل واقع شده است كه كف آن از كف حياط پايين تر است و در وسط آن شش جرز(ستون) آجری همراه با ديوارهای جانبی بار گنبدهای عرقچين سقف را تحمل می كنند. در قسمت شمالی فضای مذكور، رو به روی در ورودی، فضای داخلی برج را دربر می گيرد وجود دارد و در قسمت غربی فضا در منتهی اليه آن فضای داخلی برج با چهار جرز آجری در وسط وجود دارد. اين بخش در پايين دست چاه واقع شده و آب انبار و آبراهه های زيرزمينی در زير آن كشف گرديد.
چاه قلعه
قسمتی که چاه بوده است، بلندترین قسمت حیاط قلعه بوده است. این چاه به دلیل آب آشامیدنی ایجاد شده است. مغز متفکری که قلعه را در این مکان انتخاب و احداث کرده است، چاه را به اندازه 40 متر حفر کرده اند از طریق روش گاو چرخه ایی و با استفاده از جوب کشی ریخته می شده است و سپس آب در کل قلعه جریان داشته است
صحن دوم
ورودی به صحن حياط دوم از طريق دالانی واقع در ضلع جنوب غربي صحن حياط صورت مي پذيرد. اين دالان دارای پوشش هلالي است و در انتهای آن به دو شعبه تقسيم شده كه شعبه جنوبی راه پله دسترسي به پشت بام است و شعبه شمالي دالان ورود به حياط دوم است. حياط دوم با چهار رديف بنا محصور شده است. قسمت غربی آن ازالحاقات دوره قاجارو در حد فاصل دو حياط واقع شده است كه پيشتر به آن اشاره شد.
قسمت شرقی بنا
به غير از سمت شمالی آن كه متشكل از اطاقهایی با جهت شرقی – غربی با پوشش طاق آهنگ به شيوه ضربی است و ادامه بخش شمالي قلعه است، اين بخش دارای دو نوع پوشش است، يك بخش آن مشابه معماری فضای شمالي صحن اول يعنی دارای چهار جرز (ستون) آجری با گنبدهای عرقچين و در بخش ديگر دارای پوششی بيضی شكلي است كه در نوع خود بی نظير می باشد.
منابع/
http://lorestan.ichto.i
