مسجد جامع بروجرد

مسجد جامع بروجرد که در گویش محلی مچد جمه نامیده می شود از نخستین مسجدهای ساخته شده در ایران است و بنا بر شواهد، قدیمی ترین مسجد موجود در غرب و جنوب غربی ایران است. این مسجد زیبا در شرق شهر بروجرد و در محله قدیمی دانگه واقع شده و به لحاظ معماری و قدمت، از بناهای منحصربه فرد استان
لرستان و شهر بروجرد است. این مسجد در قلب بافت تاریخی و در مرکز قدیمی ترین محله و هسته اولیه شکل گیری شهر در کنار بازار تاریخی واقع شده است. این بنا با سابقه بیش از 7000 سال یکی از مساجد شاخص اولیه اسلامی در ایران است که در طول تاریخ حیات خود دستخوش تغییرات و تحولاتی نیز واقع شده است بنا درگذشته به صورت یک مجموعه شامل مسجد، حمام، آب انبار، غریب خانه (آبریزگاه کنونی)، میدان و سایر متعلقات بوده که امروزه بعضی از این آثار از بین رفته اند به نقل از مردم و استاد پیرنیا این مسجد بر روی آتشکدهای پیش از اسلام ساخته شده است ،ولی بر اساس پژوهشها و بررسی های که تاکنون صورت پذیرفته این موضوع مسجل نگردید و تأیید و رد این مطلب نیاز به مطالعه بیشتری دارد. قدیمی ترین آثار یافت شده تاکنون در آن مربوط به اواسط قرن چهارم هجری یعنی دوره آل بویه می باشد، البته نشانه هایی از وجود مسجدی قدیمی تر از نوع
مساجد اولیه ستونداراحتمالاً قرن سوم هجری (همانند مسجد جامع اصفهان) یافت شده که این مهم نیز نیاز به بررسی و مطالعه بیشتری دارد.

بنای موجود مسجد ازنظر فرم از نوع مساجد تک ایوانی است که دارای دو درب ورودی در جهات شرق و غرب بوده و شامل یک حیاط مرکزی مستطیل، ایوان، فضای گنبد خانه و شبستان های اطراف آن و یک شبستان وسیع زمستانی در طرف شمال حیاط مرکزی می باشد. قدیمی ترین بخش به دست آمده از پژوهش های صورت گرفته تاکنون فضای زیر گنبد خانه است که مربوط به اواسط قرن 2 هجری است و شواهد آن در عمق 180 سانتیمتری از کف فعلی مسجد بهصورت سالم یافت شده است. این فضا احتمالاً به صورت منفرد و در خارج از مسجد ستوندار اولیه (مانند گنبد نظام الملک در مسجد جامع اصفهان) ساخته شده است. بنای اولیه مسجد فاقد گلدسته بوده و دو گلدسته موجود به دستور شخصی به نام تقی خان رازانی در سال 1209 هجری قمری ساخته شده است. کتیبه ای سنگی از بازسازی اساسی آن در سال هزار و شصت وهشت هجری قمری توسط صفویان خبر می دهد. با همه این افزون و کم شدن ها در آخر بنایی به وجود آمده که در هر دو فصل زمستان و تابستان تا حد
امکان شرایط آسایش عبادت کنندگان را فراهم کرده است. در قسمت نسار (پشت به آفتاب) این مسجد، گنبد خانه و دو شبستان مجاور آن قرار دارد که به لحاظ ارتفاع زیاد گنبد خانه و بازشوهای فوقانی آن تهویه و جابه جایی هوا به خوبی صورت می گیرد.

در زمستان های سرد بروجرد، نماز و سایر مراسم مذهبی در شبستان زمستانی که در شمال حیاط واقع است صورت می گیرد. بیش از نیمی از بدنه این شبستان در دل زمین قرار دارد که جهت کاهش تبادل حرارت یا خارج و همچنین افزایش جرم حرارتی این شبستان نقش مهمی دارد. در قسمت فوقانیِ دیوار جنوبی این شبستان، یک سری پنجره چوبی تعبیه شده که علاوه بر تأمین نور و تهویه، امکان نفوذ تابش آفتاب در فصل زمستان که آفتاب مایل می تابد را فراهم می کند.

ورودی های مسجد جامع بروجرد

فضای مسجد دارای دو ورودی غربی و شرقی است که درب غربی مربوط به دوره صفویان است، ورودی غربی در کوچه مسجد جامع، منشعب از خیابان جعفری قرار دارد. این ورودی از لحاظ دسترسی به ساختمان شکیل وضوخانه که ورودی آن در سمت دیگر این معبر واقع شده دارای اهمیت خاصی می باشد. درب شرقی در کنار بازار کوچکی (امروزه معروف به بازار زغال فروش ها) قرارگرفته و کنده کاری های زیبایی دارد. ورودی مسجد از درب شرقی بسیار زیبا و هنرمندانه است. ورودی شرقی در فاصله کمی از خیابان جعفری واقع شده و از طریق معبر عریضی به هشتی ورودی و حیاط مرکزی راه پیدا می کند.

جلوخان (عامل اتصال درون و برون)

اولین جایی که وقتی آهنگ رفتن از بیرون به درون مسجد جامع بروجرد راداریم با آن مواجه می شویم جلوخان است. جلوخان واژهای است که از ترکیب دو کلمه «جلو» به معنای «پیش، پیش رو،روبرو» و کلمه «خان» تشکیل شده از است. بنابراین جلوخان به عنوان یک فضای واسطه در مرز بین حریم درون و بیرون، عبارت است از فضایی ارتباطی در جلوی در ورودی برخی بناها که عموماً از چند طرف محصور هست. این فضا به عنوان قسمتی از ورودی و اولین مرحله از سلسلهمراتب ورود به بنا، ضمن تعریف حریم بنا، فضایی برای ورود، مکث، تجمع، حرکت و درک بهتر ساختمان را مهیا مینماید؛ لذا میتوان گفت جلوخان به میدانگاه جلو بنا و محوطه باز قرارگرفته در آستانه ورودی خانه، مسجد، کاروانسرا، حمام و…اطلاق میگردد. در این فضاست که گسستن از بیرون و پیوستن به درون بهتدریج حاصل می شود. زندگی جهانی بیرون، صداها، رنگ ها و حرکت در فاصله زمانی که در این فضای میانجی طی می شود، کم کم محو میگردد. این فضایی است که واسطه میان بشریت(میدان برون) و روحانیت(شبستان درون)، عالمی است .میان جسم و روح و سیری است برای رساندن انسان به نیستی و به هیچ و جایی که از بند حواس رهایی یابد و ظواهر و زوائد را بشناسد و از خود دور کند، خود را درک کند و به دریای حقیقت بپیوندد و راه رسیدن به فطرت را طی کند.

هشتی

هشتی یا کریاس فضایی است که در بسیاری از انواع فضاهای ورودی طراحی و ساخته می شده است. این فضا غالباً بلافاصله پس از فضای ورودی قرار می گرفته است و یکی از کارکردهای آن تقسیم مسیر ورودی به دو یا چند جهت بوده است. در برخی از بناهای عمومی با خانه ها دو یا چند راه از داخل هشتی منشعب می شده است که هر یک از آنها به فضایی خاص و از جمله به فضای داخلی بنا یعنی حیاط منتهی می شده است. از فضای هشتی برای تغییر جهت مسیر حرکت نیز استفاده می کردند. هشتی هم عملکرد معماری دارد و هم با ظرایف زندگی اجتماعی هماهنگ شده است.

حیاط

بعد از هشتی با طی هشت پله به سمت پایین وارد حیاط می شویم این پله ها علاوه بر توجیه اقلیمی ازنظرشان ورود و ایجاد حس ادب برای ورود به مکانی مقدس نیز دارای اهمیت است. این حیاط، وحدت دهنده چند عنصر بنا، ارتباطدهنده چند فضا برای ایجاد محیطی سرسبز و با نشاط به عنوان هواکش مصنوعی برای گذر جریان بادهای نامناسب عنصری مهم در جهت سازماندهی فضاهای مختلف، به عنوان حریمی امن و آرام برای آسایش این کاربران بنا بهکاربرده میشود. بر اساس نیازهای مادی و معنوی و رعایت سلسله مراتب عرصه های خصوصی، عمومی درون و بیرون بنا انواع حیاط سنتی شکل گرفته است. حیاط یا میانسرا در مسجد دارای حوض بزرگ و پر آب وگهگاه جوی آب روان و باغچه هایی با درختان سایه افکن نمازگزاران و مسجدیان را یاد بهشت می انداخت.

ازآنجایی که در بیشتر روزهای سال در مناطق کوهستانی سرد یا بسیار سرد است اکثر فعالیت های روزمره در اتاق انجام می پذیرد، لذا ابعاد این حیاط مسجد جامع بروجرد کوچک تر از حیاط بناهای نواحی فلات ایران است. مسجد جامع بروجرد داری ایوانی کم عمق است که جهت حفظ ورودی های بنا از برف و باران استفاده می شود. نکته دیگر پائین بودن کف حیاط بناهای مسجد جامع بروجرد به اندازه 1 تا 1.5 دیگر زمین مانند عایق حرارتی اطراف بنا را احاطه کند و مانع از تبادل حرارتی بین بنا و محیط پیرامون آن و باعث حفظ حرارت درون ساختمان شود. حیاط مسجد جامع بروجرد دو جبهه شرقی و غربی حیاط را که ساختمان های غیر قرین های هستند را محدود می نماید. در وسط صحن حیاط، آب مظهر پاکیزگی و نظافت، در حوض بزرگی که با فضاسازی بنا به صورت مستطیل است، متجلی می شود . محل حوض را درجایی انتخاب می کردند که لااقل تصویر بخشی از بنا به ویژه ایوان ها و تزئینات در حوض منعکس شود که نمونه هنگامی که این آیینه کاذب با موج کوچکی شکسته می شود، انسان متفکر و عارف به چشم دل می بیند که هیچ چیز جز ذات اقدس پروردگار پایدار نیست؛ بنابراین حوض علاوه بر کارکردی که برای وضو ساختن دارد، نمادی تزئینی نیز به شمار می رود.

ایوان شبستان اصلی

زیباترین و عالی ترین ایوان ها در مساجد و بناهای اسلامی ایران است و ایوان های ایرانی اغلب بلند و متناسب با بنا با طاق نماها یا فضای انتقالی بین «طریقت» بسیار جالب و متنوع ساخته شده اند. ایوان نمایش گر امکانات تعیین و تحدید فضا است و همانا عوالم زمینی و زمانی است از دیدگاه بعد الطبیعی، ایوان خود مقام نفس به شمار می آید و در میان حیاط در مقام روح و اتاق در مقام جسم سیر می کند. ایوان واسطه ایست و این واسطه بودن از لحاظ شکلی در فرم دوگانه آن (از سه سو بسته و از یکسو باز و…) به تمامی نمود یافته است. در دید از بیرون به درون می توان ایوان را ازآنجایی که معمولاً ارتفاعی بلندتر از سایر نقاط در نما دارد و زودتر به چشم می آید همانا معرفی کننده و پیشانی نماست در دید از درون به بیرون ایوان گشادگی فضای محصور و چشم خانه است رو به سوی باغی کوچک که خود در معنا و مفهوم پردیس است و با چهارگوش مرکز آب نمادی از کمال است (حس وحدت) نقش ایوان در مسجد جامع بروجرد مانند مفصل عمل می کند و رسالتی شبیه هشتی دارد و فضای ارتباط و اتصال بین گنبدخانه اصلی و شبستان هاست. ایوان از یک طاق آهنگ تشکیل شده است و از سه طرف بسته است و به طرف میانسرا باز می شود. ایوان به صورت فضاهای ورودی و خروجی ساخته می شوند و درحالی که برای جریان یافتن هوا باز است، از تابش آفتاب جلوگیری می کند و به عنوان یکی از اجزای تشکیل دهنده اهمیت فوق العاده ای دارد و به بنا، برجستگی و شکوه بخشیده است.

شبستان ها وگنبدخانه

شبستان قسمتی است از مسجدهای بزرگ که دارای سقف است. شبستان ها فضاهای سرپوشیده و دارای ستون های یک شکل و موازی اند که ازیک طرف به صحن مسجد راه دارند. در جبهه جنوبی حیاط مرکزی ساختمان دو شبستان در طرفین منارهای ایوان رفیع مرکزی به طور قرینه مشاهده می شود ساختمان گنبد اصلی مسجد در بین دو شبستان شرقی و غربی و ایوان رفیع شمالی و همچنین مغازه های مجاور آن در جبهه جنوبی (در مجاورت خیابان جعفری) محصورشده است ساختمان ایوان و منارهای طرفین آن و همچنین شبستان های شرقی و غربی و مغازه ها از الحاقات گنبد اصلی بشمار می روند. بعد از حیاط از ورودی غربی وارد شبستان زمستانی می شویم. درصورتی که محوطه باز مرکزی مسجد را حیاط مرکزی تلقی شود، جبهه شمالی آن به شبستان شمالی محدود می شود. سطح کف این شبستان از سطح حیاط چند پله پائین تر و سطح مستوی بام آن چند پله از کف حیاط مرکزی بالاتر است. اطراف بام این شبستان به استثنای جبهه جنوبی آن با طاق نماهای کم ارتفاعی محصورشده است و این قسمت از مسجد دارای پنجره ه ای چوبی است که به دلیل ارتفاع و فاصله آنها از کف زمین در زمستان که خورشید مایل می تابد نور خورشید را وارد شبستان کرده و محیط شبستان زمستانی را برای نمازگزاران مطبوع تر می کند.

منبع: سعیده روان مرد کارشناس ارشد معماری/ عنوان مقاله: بررسی سلسله مراتب دسترسی در معماری مسجد جامع بروجرد