حوضه حوضه آبریز گهر در استان لرستان در نزدیکی شهر درود، با وسعت 59/111 کیلومترمربع بين مختصات جغرافيايي ’09 °49 تا ’23 °49 طول شرقی و ’15 °33 تا ’21 °33 عرض شمالی واقع شده است.
دریاچه گهر به عنوان کانون گردشگری حوضه مورد مطالعه دارای مختصات جغرافیایی’19 ،°49 طول شرقی و’18،°33 عرض شمالی، در ارتفاع 2350 متری از سطح دریا و35 کیلومتری جنوب شرق شهر دورود می باشد. گهر شامل ۲ بخش به نام‌های گهر بزرگ (کله گهر) و گهر کوچک (کره گهر) می‌باشد. دریاچه گهر بزرگ حدود یک و نیم کیلومتر درازا و ۴۰۰ تا ۸۰۰ متر پهنا و ۴ تا ۲۸ متر ژرفا دارد.
زمان و راه دسترسی
فصل سفر به دریاچه از نظر آب و هوایی تابستان است. هر ساله از ۱۵ خرداد منطقه برای بازدید طبیعت گردان باز می‌شود وتا اوایل شهریور زمان مناسب ی برای بازدید از دریاچه می باشد. معمولا غیر از تیر و مرداد ماه شب های منطقه به سردی می رود. راه دسترسی به دریاچه به وسیله خودرو از طریق شهرهای دورود و الیگودرز امکان‌پذیر است. نزدیک ترین راه برای دسترسی به این دریاچه از مسیر شهرستان الیگودرز است. مسیر الیگودرز شامل دو ساعت با خودرو و یک ساعت و نیم پیاده روی است. راه رسیدن به دریاچه گهر از شهرستان الیگودرز، هشت کیلومتر آن، مسیری با شیب ملایم به صورت مالروست، راه قدیمی مالرو و عشایری گدار (دره دزدان) است. باید اذعان داشت که راه دسترسی مناسب با کم ترین پیاده روی نسبت به راه های دیگر همان مسیر الیگودرز (مورزرین- تابله) به گهر است، که به دلایل مختلف از جمله: وجود چشمه ساران متعدد و گوارا و رودخانه خروشان و نیز دسترسی و راحتی مسیر یکی از راه های ارتباطی مناسب به شمار می رود.
مسیر دیگراز شهر دورود تا چشمه خیه حدود ۱۷ کیلومتر جاده آسفالته است. ازاین‌جا به بعدراه بسته می‌شود شامل یک ساعت با خودرو وچهار الی چهارساعت ونیم پیاده روی(۱۸کیلومتر) مسافت مالروست.
مسیر سوم دسترسی به دریاچه که مسیری حرفه ای محسوب می شود، مسیری است که کوهنوردان پس از صعود به قلل اشترانکوه از دامنه های جنوبی اشترانکوه( به طریق شن اسکی) به حریم دریاچه وارد می شوند.
ناهمواری ها:
امتدادمسیر دسترسی به دریاچه گهر در نقاط ارتفاعی 2500-2100 قراردارد. دره رودخانه گهر به واسطه ساختمانی بودن، حدفاصل ارتفاعات افزایشی می باشد چنانچه این دره با ارتفاعی حدود2100 الی 2300متر از سطح دریا در بخش شمال و جنوب خود اراضی کوهستانی مرتفع را بویژه در شمال دره تا قلل مرتفع به خود اختصاص می دهد.
ازمهم ترین واحدهای توپوگرافی در منطقه واحد کوهستانی مرتفع است.
این واحد اراضی بیش از2500 متر ارتفاع دارد و بواسطه عملکرد زمین ساخت بالاترین ارتفاعات لرستان و اشترانکوه (به معنی کوه آب در پارسی باستان. به تعبیر دیگر گفته می‌شود نام آن به سبب وجود قله‌های ۸ گانه است که هر کدام بلندتر از ۴۰۰۰ متر می‌باشد و مانند کاروانی از شتر به ردیف قرار گرفته، به شترکوه و یا اشترانکوه معروف گشته است). را باارتفاع بالای 4000 متررا شامل می گردد. قله‌های بلند، دیواره ساز، پرشیب و پر برف، دره‌های ژرف و طولانی، رودهای دائمی، پوشش گیاهی و جانوری بسیار متنوع، از ویژگی این واحد کوهستانی می‌باشد که به سبب بلندی در شعاع ۱۰۰ کیلومتری به خوبی پیدا است. از قلل معروف آن می توان به قلل: چال میشان،گل‌گل، گل‌گهر، کوله‌جنو، سن بران، کوله لایو، میرزایی، فیالسون، لگه، سراب شاه تخت، سوزنی مهرجمال، پیاره دره تخت، پیاره کمندان، ازنادر، اشاره نمود. در ارتفاعات اشترانکوه دره‌هایی یخچالی وجود دارد که در اصطلاح محلی به آنها چال می‌گویند. از جمله این چال‌ها می‌توان از چال میشان، ،چال کبود، چال بران، چال فیالسون، چال شاه‌تخت، چال پیارو و چال همایون نام برد. که هر یک به نوبه خود می تواند با حفظ موازین گردشگری پایداربه عنوان جاذبه های گردشگری ورزشی کوهستانی مطرح گردد.
واحد ناهمواری دیگر واحد کوهستانی با ارتفاع متوسط می باشد. این واحد با ارتفاع کمتراز 2500 متر ارتفاع از سطح دریا بیشتر در مرکز، غرب و جنوب غرب منطقه و بویژه خداقوت متمرکز می باشد. معمولا این سطح ارتفاعات در امتداد مسیر گردشگران از دورود-به دریاچه گهر دیده می شود.
شیب
مساحت اراضی پیرامونی در امتداد مسیر گهر 74/1 کیلومتر مربع معادل 56/1 درصد متعلق به ارضی با شیب 5-0درصد می باشد. به عبارتی دیگر اراضی کمتراز10 درصد مساحتی معادل18/3 را شامل می شود. بیشترین اراضی باشیب بیش از 60 درصد 66/56 درصد(23/63 کیلومترمربع) که مبین اراضی پرشیب درشمال، شمال شرق وغرب منطقه و کوهستانی بودن آن است. این درحالی که امتداد مسیر دسترسی به گهرعمدتا اراضی با شیب 40-5 درصد را شامل می شود.
| شیب | مساحت(کیلومترمربع) | مساحت (درصد) |
| 0-5 | 1.74 | 1.56 |
| 5-10 | 1.44 | 1.29 |
| 10-20 | 3.31 | 2.97 |
| 20-30 | 4.64 | 4.16 |
| 30-40 | 8.25 | 7.40 |
| 40-50 | 13.20 | 11.83 |
| 50-60 | 15.77 | 14.14 |
| >60 | 63.23 | 56.66 |
| مجموع | 59/111 | 100 |
طبقات شیب
07/28 درصد مساحت منطقه دردسترس گذر به دریاچه گهر در طبقات ارتفاعی بین 2500-1900 متر از سطح دریا می باشد. بیشترین طبقات ارتفاعی2700-2500 متر با 18/22 کیلومتر مربع مساحت (87/19 درصد) و کمترین مساحت به سطوح ارتفاعی بیش از 3900 متر از سطح دریا با46/0کیلومترمربع مساحت(41/0درصد) اختصاص دارد.
| طبقات ارتفاعی | مساحت(کیلومترمربع) | مساحت(درصد) |
| <1900 | 0.87 | 0.78 |
| 1900-2100 | 3.66 | 3.28 |
| 2100-2300 | 9.25 | 8.29 |
| 2300-2500 | 17.54 | 15.72 |
| 2500-2700 | 22.18 | 19.87 |
| 2700-2900 | 21.59 | 19.34 |
| 2900-3100 | 16.20 | 14.52 |
| 3100-3300 | 10.04 | 9.00 |
| 3300-3500 | 5.50 | 4.93 |
| 3500-3700 | 3.03 | 2.72 |
| 3700-3900 | 1.27 | 1.13 |
| >3900 | 0.46 | 0.41 |
| 111.59 | 100 |
زمین شناسی
حوضه آبریز گهر در محدوده ی زاگرس مرتفع ودر مجاورت و همسایگی زون سنندج-سیرجان (حاسیه بیرونی لرستان) واقع شده است، به عبارت دیگر دریاچه گهر با قرارگیری در زون زاگرس مرتفع (شکسته) حدفاصل زاگرس چین خورده و زون سنندج-سیرجان می باشد. در سال 1364 م.ح نبوی اولین بار نحوه تشکیل در یاچه گهر را تحت تاثیر گسل دورود و گسل های فرعی دیگر منطقه (مانندگسل گهر) موجب زمین لغزش ومسدود شدن مسیر رودخانه گهر شده و درنهایت شرایط تشکیل دریاچه گهر را فراهم کرده است. هرچند شواهد موجود در منطقه از جمله: نوع و جنس توده لغزشی، وجود خط واره های ساختمانی، سطح انحنای مقطع لغزش وچین شکن رسوبات لغزشی می تواندگواه برایجاد زمین لغزش از دامنه کوه سر سبز در ساحل چپ رودخانه گهر و دامنه اشترانکوه در ساحل راست دریاچه گهر باشد.
تشکیلات زمین شناسی
دوران اول
سازند لالون
سازند لالون (کامبرين زيرين) در برگيرنده واحدهاي ماسه سنگ پاييني، شيلي (واحد مياني) و کوارتزيت بالايي است به عبارتی متشکل از تناوب شیل و ماسه سنگ می باشد این تشکیلات در مناطق تراستی ایجاد شده و ضخامت رسوبات ناشی ازفرونشینی حوضه در زمان تشکیل آنست. بخشی از این سازند از نظر ژئومورفولوژی و بواسطه فرآیند فرسایش(هوازدگی)به صورت مخروط واریزه دیده می شود.
سازند میلا
این سازندیکی از قدیمی ترین رخنمون های زاگرس با تنوع لیتوژی(کامبرین زیرین) است. سازند میلامتشکل از تناوب آهک های خاکستری رنگ به همراه شیل های سبزعمدتا هوازده (واریزه ای) می باشد. این سازند بیشتر دردامنه جنوبی اشترانکوه وشمال دریاچه گهررخنمون دارد.
پرمین
رسوبات پرمین در واحد کوهستانی مرتفع و دیواره ساز شامل: دولومیت های تیره رنگ و قهوه رنگ ودر حاشیه آهک های ژوراسیک و کرتاسه به صورت نوار(بالای سازند میلا) تحت عنوان سازند دالان واقع شده است.
دوران دوم
تشکیلات دوران دوم زمین شناسی نیز بیشتر در واحد کوهستانی مرتفع و قسمت شمالی راه دسترسی پنبه کار به دریاچه گهر دیده می شود. این واحد با شکل گیری تشکیلات زمین شناسی (نی ریز، نی ریز-سورمه وسورمه)قابل بررسی می باشد و متشکل از دولومیت،آهک-دولومیت، آهک و مارن است که تحت تاثیر فعالیت تکتونیکی شکسته شده اند.
آهک های فوق به صورت نوار با راستای شمال غرب-جنوب شرق گسترش یافته ودر بعضی مقاطع مانند ارتفاعات جنوب شرق دریاچه گهر گسترش می بابد.
دوران سوم زمین شناسی
تشکیلات این دوران زمین شناسی با توجه به شرایط حاکم از تنوع برخوردار است ازجمله: سنگ آهک سفیدو دولومیت-سنگ آهک تحت عنوان تشکیلات آسماری که در تقریبا درورودی در پنبه کار دیده می شود.
تشکیلات میوسن نیز با گسترش قابل ملاحظه بویژه در کرانه راست رودخانه گهر با تناوب مارن سبز رنگ، ماسه سنگ سفید رنگ وآهک دیده می شود.
زاگرس با ویژگی عمومی رسوبی حاوی رسوبات آهکی(کرتاسه – ژوراسیک) وسازند کنگلومرای پلیوسن با گسترش قابل ملاحظه است. تشکیلات پلیوسن معروف به کنگلومرای بختیاری با ویژگی کنگلومرایی درشت دانه وسیمان محکم ستیغ ساز می باشد. این سازند باگسترش قابل ملاحظه در اشترانکوه، دره پنبه کار وبویژه در امتداد مسیر راه دسترسی به دریاچه گهرمنطقه سراوند دیده می شود.
دوران چهارم زمین شناسی
این رسوبات عمدلا در امتداد بستر و دره رودخانه گهر و خداقوت به چشم می خورد. این رسوبات بدون سیمان حاصل تخریب و فرسایش سنگ و مواد مادری است که بسته به شرایط تشکیل قابل تقسیم می باشد.
تراس های آبرفتی بلند (مرتفع) حاوی سیمان وساختمان.
آبرفت های دامنه ای که معمولا به شکل مخروط افکنه و آبرفت های دامنه ای نا پیوسته با بافت متفاوت دیده می شود.
پودنگ (بستر سنگلاخی رودخانه ای) که با توجه به شیب بستر و طول مسیر آبراهه ی اصلی گهر از اندازه و درجه گرد شدگی متفاوت برخوردار است.
واحد رسوبات دریاچه ای که بیشتر به شکل رسوبات ریز دانه در حاسیه دریاچه گهر تشکیل شده است.
گسل های مهم منطقه
گسل دورود
گسل دورود یکی از قطعات جوان اصلی زاگرس است و با حرکات امتداد راستگرد خود منطقه را تحت تاثیر قرار داده و در دامنه اشترانکوه دره گسلی گهر را ایجاد نموده است. چند گسل عرضی در منطقه وجود دارد. گسل دورود به عنوان بخشی از پهنه گسل اصلی زاگرس سبب رویداد زمین لرزه ویرانگر سیلاخور در سال 1287 هجری شمسی با بزرگای 4/7 ریشتر وزلزله سال 1385 سیلاخور با بزرگای 1/6 ریشتر بوده است.
گسل گهر
گسل گهر گسلی با روند شمال خاوری-جنوب باختری است. دریاچه گهر در محل تلاقی دو پهنه ی گسله دورود و گهر تشکیل شده است. منطقه اشترانکوه با ارتفاع بیش از 4000 متر از مرتفع ترین نقاط زاگرس محسوب می شود. دریاچه گهر در ارتفاع 2500 متری از سطح دریا، یک دریاچه کوهستانی است که در میان کوه های مرتفع اشترانکوه قرار گرفته است گسل گهر با امتداد شمال شرق جنوب غرب به طور عرضی رشته کوه اشترانکوه و گسل دورود را قطع کرده و منطقه را تحت تأثیر قرار داده است. این گسل با حرکت امتدادی خود طبقات سنگی را با برش چپگرد و به میزان 500 متر جابجا کرده است. گسل گهر هر دو مؤلفه شیبی و امتداد لغزش را دارا بوده و احتمالا مسبب اصلی شکل گیری دریاچه گهر می باشد. چنانچه این گسل موجب تغییر مسیر آبراهه شده به نحوی که رودخانه اصلی تغذیه کننده دریاچه در بخش شرقی دریاچه در آهک های مقاوم که از ارتفاعات اشترانکوه سرچشمه می گیرد، در مسیری مستقیم جریان دارد. اما در بخش غربی و خروجی روودخانه از مسیر مستقیم خارج شده و با یک پیچش مسیر انحنایی و مئاندری می گیرد و پس از آن (پس از گسل گهر) رودخانه مجددا به مسیر مستقیم خود ادامه می دهد.
نویسنده: سعید تقوی گودرزی،
هیات علمی گروه جغرافیا دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد
مدیر عامل شرکت پژوهشی-آموزشی گردشگری کاسیت نشینان زاگرس
